Lâu nay trong học tập, trong sản xuất và đời sống chúng ta thường xuyên bắt gặp khái niệm mùa: xuân, hạ, thu, đông, mùa mưa, mùa khô, mùa nóng, mùa lạnh… Tuy nhiên, các khái niệm mùa đưa ra không thống nhất giữa các văn bản. Vậy mùa là gì? Nguyên nhân gây ra mùa và tại sao có những bất nhất trong cách phân chia mùa?
Mùa theo cách hiểu phổ biến hiện nay là sự phân chia các khoảng thời gian trong một năm dựa vào chu kỳ của khí hậu. Hay nói cách khác mùa là một phần thời gian của năm, nhưng có những đặc điểm riêng về thời tiết và khí hậu.
Nguyên nhân sinh ra mùa là do trục Trái Đất nghiêng với mặt phẳng quỹ đạo của Trái Đất nên trong quá trình chuyển động quay quanh mặt trời có thời kì bán cầu Bắc ngả về phía Mặt Trời, có thời kì bán cầu Nam ngả về phía Mặt Trời. Điều đó làm cho thời gian chiếu sáng và sự thu nhận lượng bức xạ Mặt Trời ở mỗi bán cầu có sự thay đổi luân phiên trong năm, gây nên những đặc điểm riêng về thời tiết và khí hậu trong từng thời kì của năm tạo nên các mùa.
Nói chung, thời tiết nóng, lạnh của một nơi nào đó trên trái đất được quyết định bởi năng lượng bức xạ mặt trời mà nơi đó nhận được, năng lượng này tỉ lệ thuận với độ lớn góc nhập xạ. Góc nhập xạ là góc được tạo bởi tia tới của Mặt trời với tiếp tuyến của bề mặt Trái Đất tại điểm đó. Góc nhập xạ thay đổi theo không gian và thời gian, vĩ độ càng cao, góc nhập xạ càng nhỏ; Theo mùa: cùng một vĩ độ, mùa hè góc nhập xạ lớn, mùa đông góc nhập xạ nhỏ; Theo ngày: buổi sáng góc nhập xạ nhỏ và lớn dần đến 12h trưa, sau đó lại nhỏ dần về chiều. Ngoài nguyên nhân chính trên, sự dao động về thời tiết theo mùa còn phụ thuộc vào các yếu tố như: yếu tố gió mùa, phân bố của lục địa, đại dương, biến đổi khí hậu và các chu kỳ ENSO…
Bên cạnh chu kỳ quay quanh mặt trời của trái đất, còn có chu kỳ quay của Mặt trăng xung quanh Trái đất vì vậy ở nước ta và một số nước khác trong khu vực Ðông Nam Á đang còn sử dụng hai loại lịch, đó là dương lịch và âm lịch. Dương lịch là loại lịch theo Mặt trời, âm lịch là loại lịch theo Mặt trăng. Do cách phân chia mùa theo chu kỳ mặt trời, chu kỳ mặt trăng và theo thời tiết, khí hậu từng vùng do đó ta có mùa theo thiên văn, mùa theo tiết khí, mùa theo âm lịch và mùa khí tượng.
– Mùa thiên văn: Mùa thiên văn được tính theo chuyển động biểu kiến của mặt trời và được tính chung cho cả bán cầu (cách phân chia này phù hợp hơn với vùng ôn đới), mỗi năm có 4 mùa xuân, hạ, thu, đông. Từ 21/3 đến 23/9 Bán cầu Bắc nghiêng về phía mặt trời, lượng nhiệt Trái Đất nhận được ở Bắc Bán cầu sẽ lớn hơn ở Nam Bán cầu. Ngày 21/3, 23/9 là vị trí mốc thời gian phân chia hai thời kỳ nóng lạnh trong năm, ngày 22/6 và 22/12 ví trí mốc đánh dấu thời gian nóng và lạnh nhất trong năm (Các mốc thời gian nói trên tùy từng năm có thể lệch 1 ngày).
Thời gian các mùa ở Bán cầu Bắc được phân chia như sau:
+ Mùa xuân từ 21/3 đến 22/6.
+ Mùa hạ từ 22/6 đến 23/9.
+ Mùa thu từ 23/9 đến 22/12.
+ Mùa đông từ 22/2 đến 21/3.
– Mùa theo tiết khí: Tiết khí chính là 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi điểm cách nhau 15°. Tiết khí được sử dụng trong công tác lập lịch của các nền văn minh phương đông cổ đại như Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam để đồng bộ hóa các mùa trong một năm. Mùa theo tiết khí được tính toán có tính đên đặc trưng khí hậu, thời tiết nên thường được sử dụng nhiều trong sản xuất nông nghiệp. Thời điểm bắt đầu các mùa được tính từ ngày bắt đầu các tiết: Lập xuân,; Lập Hạ, Lập thu và Lập Đông.
+ Mùa xuân từ 4/2 đến 6/5.
+ Mùa hạ từ 6/5 đến 8/8.
+ Mùa thu từ 8/8 đến 7/11.
+ Mùa đông từ 7/11 đến 4/2.
(Các mốc thời gian nói trên tùy từng năm có thể lệch 1 ngày).
– Mùa theo âm lịch: là cách phân mùa dựa vào chu kỳ Mặt trăng, cứ 3 tháng là một mùa, tháng 1, tháng 2, tháng 3 là mùa xuân, tháng 4, 5, 6 là mùa hạ, tháng 7, 8, 9 là mùa thu, tháng 10, 11, 12 là mùa đông, theo cách tính này thì ngày 1 tháng 1 (Tháng giêng) là ngày đầu của mùa xuân.
– Mùa theo khí tượng: Đối với Việt Nam chúng ta (Đúng hơn là miền bắc Việt Nam) mùa khí tượng thường được tính như sau theo tháng âm lịch: Mùa đông từ tháng 12 đến tháng 2 năm sau, mùa xuân từ tháng 3 đến tháng 5, mùa hè từ tháng 6 đến tháng 8 và mùa thu từ tháng 9 đến tháng 11.
Một số tài liệu còn phân mùa theo tháng dương lịch tính từ đầu năm cứ 3 tháng tính một mùa như sau: mùa xuân từ tháng 1 – 3, mùa hạ từ tháng 4 – 6, mùa thu từ tháng 7 – 9 và mùa đông từ tháng 10 – 12.
Đối với Việt Nam, có vị trí địa lý nằm trong vùng nội chí tuyến, có hai lần Mặt Trời lên thiên đỉnh trong năm, tổng bức xạ lớn, cán cân bức xạ luôn dương và nền nhiệt cao, khí hậu mang đặc trưng chính của khí hậu nhiệt đới. Mặc dù thuộc khí hậu nhiệt đới tuy nhiên do chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của gió mùa nên chỉ nửa phần phía nam khí hậu nhiệt đới khá rõ nét, riêng nửa phần phía bắc có khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh. Do gió mùa mùa đông chi phối nên nhìn chung thời tiết trong năm các tỉnh miền bắc nước ta có sự thay đổi khá lớn, trong năm có thể phân chia 4 mùa. Đối với các tỉnh miền nam, khí hậu biến động ít hơn, một năm thường được phân ra 2 mùa.
Những phân chia mùa nói trên là sự phân chia chung nhất còn đối với các khu vực cụ thể thường dùng các thuật ngữ phân mùa theo đặc điểm thời tiết, khí hậu cụ thể của vùng đó xét trên các yếu tố khí hậu, (cách phân chia này thường được sử dụng nhiều hơn trong sản xuất nông nghiệp và trong đánh giá khí hậu) đó là mùa mưa, mùa khô, mùa nóng, mùa lạnh…. Trong cách phân mùa theo khí hậu thường sử dụng hai yếu tố chính là lượng mưa và nhiệt độ trung bình. Đối với yếu tố lượng mưa tiêu chí phân mùa mưa trong khí hậu nước ta phổ biến hiện nay là lượng mưa trung bình tháng trên 100mm. Đối với yếu tố nhiệt độ thường sử dụng giá trị nhiệt độ trung bình tháng trung bình nhiều năm.
Khí hậu
Nằm trong vùng Nhiệt đới Xavan, khí hậu ở Tây Nguyên được chia làm hai mùa: mùa mưa từ tháng 5 đến hết tháng 10 và mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4, trong đó tháng 3 và tháng 4 là hai tháng nóng và khô nhất. Do ảnh hưởng của độ cao nên trong khi ở các cao nguyên cao 400–500 m khí hậu tương đối mát và mưa nhiều, riêng cao nguyên cao trên 1000 m thì khí hậu lại mát mẻ quanh năm, đặc điểm của khí hậu núi cao.
